مطالعه و بررسی انواع گنبد در معماری اسلامی و معماری جمهوری اسلامی ایران

تشکیل داد گنبد و گوشه سازی در کشور ایران از از بعدازظهر اشکانیان شروع شد‌ه‌است.که در معماری ایرانی جایگاه ویژه ای دارد، ما در این نوشته‌علمی به بازرسی انواع گنبد در معماری اسلامی خواهیم پرداخت.

خلاصه ای از تعریف معماری اسلامی:
بخشی ناشی از دین و مذهب و بخشی ناشی از سرزمینی هست که معماری در ان قراردارد

مبدا شروع معماری اسلامی:
یک عده بعد از رحلت فرستاده می‌دانند{با ساخته شدن مسجد پیامبر} و افرادی دیگر بعد از شهادت امام حسن که محدوده اش در دمشق و شام میباشد،و کسانی دیگر از مجال عثمانی می‌دانند{اواخر قرن20}

معماری اسلامی =تزینات+نقاشی های چینی

پیدایش گنبد
 

 عامل کمبود چوب های استوار و بلند که در حقیقت عنصر اصـلی پوشش تخت میباشد سبب شد که پوشش  گنبد ساخته خواهد شد.

خصوصا در دهانه های کلان ترجای پوشش زیرین را بگیرد .

کهن ترین شکل های منحنی در پوشش زیرین در چغازنبیل که متعلق به هزاره دوم میباشد دیده گردیده‌است.

پیدایش انواع گنبد
در زمان هخامنشی معماری درخشانی با پوشش مرتفع و شماره تلفن مسجد توفیق مشهد مسطح در نقطع ی عطف اقتدار بنا شد.

در طی پیشین و بعد هخامنشی به دلیل عدم وجود امکانات آوردن چوب سدر و ساج میسر خلا.

به همین استدلال طاق های منحنی و گنبد ها جای اصلی خود را به عنوان یک پدیده ساختاری و اقلیمی در معماری کشور‌ایران بوجود آمد.

کهن ترین اشکال گنبد در معماری اسلامی
قدیمی ترین گنبدی مربوط به زمان اشکانی و اوایل ساسانی میباشد.

این گنبد در شهر فیروز آباد بنا شد‌ه‌است

قطر این گنبد 16/10 مترمی باشد.

از زمان ساسانی گنبدسازی ترویج پیدا کرده است و تکامل یافته هست

از مجال ساسانی تا امروز گنبدی از لحاظ ساخت و افزیر بصورت سرمشق و دستور العمل کلی مورد افتتاح قرار می گیرد.

روش گنبدسازی در کلیه تایم ها با استعمال از نظم دقیق ریاضی در شکل بندی رزرو مسجد توفیق مشهد و ساختمان و با راه‌های صحیح بنا می شود.

گنبدها فارغ از احتیاج به گاه بست و کالبد و قالب در ازای همه نیروهای فشاری و رانشی به نه مقاومت می کند.

در گوشه سازی ها از اوایل مجال اسلامی تاکنون تغییراتی انجام شده است.

طرز گنبدسازی در ایران همواره ویژگی اجرائی و فرهنگی خود را دنبال کرده است.

ویژگی بارز این گنبد ها به کارگیری نکردن از قالب در جاری ساختن میباشد.

تمجید هندسی گنبد
گنبد مکان هندسی نقاطی میباشد که از فرصتآدرس مسجد توفیق مشهد  چِفدی معین حول یک مبنا قائم به وجود می‌آید.

در زبان معماری
اشکال گنبد پوششی میباشد که بر روی زمین گرد برپا می گردد.

گنبد از سه قسمت تشکیل میگردد

اجزا گنبد
تهرنگ
پلان یا طرح نخستین گنبد می‌باشد.

چنبره
حجم هشت وجهی که بخش چپیره را پوشش می دهدمسجد توفیق مشهد  و پوسته بیرونی گنبد روی آن قرار می دهند.

کوهه
برجستگی هست که از تبدیل گوشه های گنبدخانه به هشت وجهی روی چنبره به چشم می‌خورد.

آهیانه
پوسته درونی گنبد که معمولا روی آن پلکانی میباشد .

خود
پوسته بیرونی گنبد که روی آهیانه جای دارد.

تبره
فاصله در بین درونسو و برونسوی گنبد یا ضخامت آن میباشد.

دهانه
فاصله بین دو پاکار گنبد است روی دو دیوار مقابل هم قرار دارد.

نهنبن
حجم حلقه ای شکل بسیار کم خیزی که بر روی تیزه های پوشش داخل گنبد می‌زنند. در کاربندی هم به عمل می رود.

بَشن یا هیکل
حجمی که از تهرنگ می‌سازند.

یعنی قسمتی که روی موضوع به صورت مکعب بالا می آید و یک یا دو طرف آن باز است.

در طول قبل از اسلام گنبدهای که هر چهار طرف به دهانه های باز منتهی میشد ساخته می شد.

چپیره
قسمتی است که تبدیل از زمینه بشن که معمولا چهارضلعی می‌باشد به زمینه ی گنبد که معمولا دایره ای میباشد.

در معماری ایرانی به تدریج ته رنگ گرد به چشم می خورد .

معمولاً بخش انتهائی بشن به طور مربع و گاهی مستطیل است.

چپیره  بخش مربعی یا مستطیلی را به دایره تبدیل می کند و سپس گنبد روی آن سوار می شود .

به همین ادله مرحله چپیره شدن در گنبدسازی مرحله اصلی میباشد چون این قابلیت را می‌دهد که آیتم گرد داشت که اجرای نهایی پوشش گنبد را میسر می کند.

معمولاً در نقشه هایی که پوشش به صورت گنبد طراحی می‌شود آیتم را به طور مربع در حیث گرفته می شود.

تا به سادگی بتوان آن را تبدیل به ۸ و ۱۶ و ۳۲ و به دایره تبدیل کرد .

گنبد سازی در ایران گاهی روی مورد مستطیل نزدیک به مربع هم جاری ساختن میشود.

در‌این‌صورت مستطیل به ۶ و ۱۲ و بعد از آن بیضی نزدیک به دایره تبدیل میگردد وگنبد روی بیضی قرار می گیرد .

به گنبدی که روزگار افقی آن به جای دایره بیضی میباشد کمبیزه گفته می گردد.

از نمونه های گنبد با ته رنگ بیضی مسجد حاج رجبعلی تهران و امامزاده زید بن علی در ورامین قابل ذکر میباشد. به‌دنبال گونه های گنبد در معماری اسلامی به چیره سازی خواهیم پرداخت .

چپیره سازی در گنبد به دو بخش تقسیم می‌گردد 
گوشه سازی یا گوشه بندی
سکنج یا چین و چروک
گوشه سازی یا گوشه بندی یعنی تبدیل کردن شکل چهار گوشه به هشت گوشه و به ترتیب ۱۶ و ۳۲ و ۶۴ گوشه و آن‌گاه دایره می باشد.

تبدیل کردن شکل مستطیل نزدیک به مربع به ۶ و ۱۲ گوشه و سپس بیضی می باشد.

در حالت مستطیل باید نسبت اندازه های ضلع هایش طوری باشد که به راحتی قابل تبدیل به شش گوشه باشد.

برای مثالً نسبت ۴ و ۴/۳ قابل تقسیم هست.

البته با استعمال از کاربندی اشکال زمینه های مرسوم در معماری ایرانی را می توان به نحو مطلوب به دایره تبدیل کرد.

 گوشه سازی خود مشمول دو بخش میباشد
اسکنج یا سِکُنج
جنس عصر اشکانیان و ساسانیان.

نوع اول گوشه سازی اسکنج یا سکنج میباشد.

سکنج از دو طاق اریب تشکیل شده میباشد که همدیگر را در یک نقطه غیروابسته می کنند.

طریق زدن طاق سکنج ممکن است بصورت گوناگون رومی ، ضربی ، چپیله ( لاپوش و تیغه ای ) باشد.

تقاطع دو طاق گوشه سازی سکنج را به وجود می‌آورد .

بارهای وارد بر گنبد به‌این گوشه ها منتقل نمیشود به همین عامل نوع اجرای گوشه سازی تأثیری در چگونگی افزیر گنبد ندارد.

ترمبه یا سرمبه یا سلمبه

نوع دوم گوشه سازی به صورت ترمبه میباشد.

در هیچ لغت نامه ی ایرانی به واژه ترمبه بر نمی خوریم .

لغتی به صورت ترکیب طاق و طرمب آمده می باشد که معنای آن را پشت هم اندازی و طاق روی طاق سوار کردن درج شده میباشد.